НАМАНГАН АРХЕОЛОГИЯСИДАН.


 

Наманган вилояти худуди археологик обидаларга бойлиги билан ажралиб туради. Айникса Туракургон туманида - Ахсикент ва Ахси, Поп туманида Мунчоктепа, Чуст туманида Буонамозор, Косонсой туманида Мугтепа, Учкургон ва Норин туманларида Кайвонот ва Эйлотон, Чоткол туманида кадимий ирригация курилмалари - коризлар мухим археологик ёдгорликлар сифатида катта илмий кимматга эга булиб, узок угмишдан хабар бериб туради.

Наманган вилоятининг тарихий ёдгорликларини илмий асосда ўрганиш Туркистонни Россия босиб олгандан сунг, XIX аср 80-йилларининг ўpтaлapидaн бошланган. Вилоятда дастлабки археологик тадкикотлар Сирдарёнинг унг сохилига жойлашган Ахсикент харобаларида олиб борилган. Археолог Н.И.Василевский 1888 йилда, 1914 йилда эса И.А.Кастанье томонидан Ахсикентда казишмалар олиб борилган ва дастлабки илмий урганишга асос солинган.

1930-1935 йилларда эса моддий - маданият тарихи давлат академиясининг А.Латинин бошчилигидаги археологик экспедицияси Норин ва Корадарё оралигида (Норин тумани худудидаги - Кўлтепа ёдгорлигида сўнгги бронза, темир даврининг бошларига оид Эйлотон шахри харобаларида) тадкикотлар олиб борди.

Фаргона водийси, жумладан Наманган вилоятида маданий тараккиётни тўрт боскичдан:

1. Уругчилик жамоасига мансуб археологик ёдгорликлар.

2. Уругчилик тузумининг емирилиши ва синфий тузумнинг юзага келиши (1-ва 2-Куюктепа, Бўритепа) ва бошка археологик худудлар.

3. Турт бурчакли миноралардан иборат пахса деворлар билан мустахкамланган шахристонлар, бой-дехконларнинг кургонлари ташкил топиши;

4. Араб фатхи, исломнинг ёйилиши билан чамбарчас борлик булган сирли кулолчиликнинг ривожланиши.

 

Фаргона водийсида бошланган 30-йилларнинг охиридаги йирик халк харакати - яъни ирригация иншоотларини барпо килиш билан боглик холда археологик тадкикотлар хам олиб борилди. 1939-1946 йиллардаги археологик тадкикотларда уз даврининг етук олимлари М.Е.Массон, Я.F.Fуломов, Т.Г.Оболдуева, Б.Д.Жуков ва бошкалар иштирок этдилар хамда инсониятнинг илк боскичндан то XV-XVI асрларга кадар булган 50 дан ортик археологик ёдгорликлар Учкургон шахри якинидаги Кайвонот шахристони ва бошкалар аникланди ва хилма-хил илмий ахамнятга молик буюмлар то-пилди.

1946 йили А.И.Бернштам бошчилигидаги собик СССР ФА Помир-Олой, кейинрок Помир-Фаргона археологик экспедициялари томонидан кухна Косонсой шахрининг шимолий худудидаги нихоятда кадимий ва бой тарихий маълумот берувчи Муг калъаси харобaлapи хамда Гуримирон кишлоги худудидаги кадимий кабрлар урганилиши окибатида бронза даврига оид гоятда кимматли маълумотлар кўлга киритилди. Ушбу экспедициянинг бир отрядига бошчилик килган М.Э.Воронец Чуст тумани шимолида бронза даврига оид кароргох - Буонамозорни топди ва бу фанга Чуст маданияти номи билан кирди.

«Буонамозор» археологик ёдгорлиги 1951-1961 йилларда археолог В.И.Скришевский ва 1951-1961 йилларда Ю.Л.Заднепропский томонидан, 1982-1984 йилларда академик А.Аскаров, Ю.А.Заднепровский, Е.А.Волкова; М.Б.Ментарчиян, Б.X.Матбобоев, X.Рахмоновлар томонидан олиб борилган казилма ишларида ноёб гулдор сопол буюмлар мажмуаси ва турли шакллардаги тош куроллари, хайвон суяклари шохларидан ясалган коллекциялар топилди.

Буонамозор манзилгохининг топилиши ва илмий жихатдан ўрганилиши Наманган вилоятнда бундан 2800-3000 йил илгари сугорма дехкончилик, хунармандчилик ривожланиши, хилма-хил фойдали казилмалар (кумир, симоб ва бошкалар)ни казиб олиб, фойдаланилганлигидан далолат беради.

1956-1960 йилларда Наманган внлояти ўлкашунослик музейи ходимлари археолог Ю.Чуланов бошчилигида археологик-кидирув ишларини олнб бордилар. 1959 йилдан 6oшлаб Узбекистон ФА тарих ва археология институти, 1971 йилдан эса археология институтининг илмий ходимлари археологик тадкикотлар утказмокдалар.

Нафакат Наманган вилоятида, балки республикада машхур булган, хакли ранишда «Фаргона Афросиёби» номини олган, 25 гектардан ортикрок майдонни эгаллаган.

Ахсикент археологик худудида археологлар И.Ахроров А.Анорбоев ва намду доценти И.Косимов томонидан 70-йиллардан бошлаб олиб борилган казилмалар натижасида мухим илмий кнмматга эга булган маълумотлар кулга киритилди. Ана шу тадкикотлардан маълум бўлишича, Ахсикент шахристони уч томондан баланд минорали деворлар билан ўралган бўлиб, жанубий томонидан Сирдарё кесиб ўтади ва унча баланд бўлмаган деворлари сакланиб колган. Шахристоннинг шаркий кисмида 10 та минора бўлиб, улар бир-биридан 20-30 метр узокликда жойлашган. Шимолий томонида 2 та ва гарбий кисмида эса 3 та минора сакланиб колган, холос. Шаркий томондаги миноралардан иккитаси казиб кўрилганда улар факат хом гишт билан уриб чикилганлиги маълум булди.

Шахристоннинг урта ва ички кисмлари мутлако бузиб юборилган. Шунга кармасдан топографик жихатдан ахоли яшаган кварталлар, бинолар, ховузлар, кучалар ва дарвозаларга олиб борадиган йўллар аникланди.            Манбаларда айтилганидек, шахар узининг туртта дарвозасига эга булиб, улардан иккитаси гарбий томонда, биттаси шимолий ва яна бири шахристоннинг шаркий кисмидадир.

Шахристон асосий шахар аркининг шимол, шимолий-шаркий томонида, туртбурчак шаклда жойлашган бўлиб, тахминан уттиз гектардан ортикрок майдонни эгаллайдн. Унинг жанубий кмсмини эса дарё ювиб кетган.

Мустахкамланган мудофаа деворлари, хом гиштдан курилган 4-5-6 хонали уйлар, шувок, турли буёклар сурилган, уйлардаги учоклар, супалар ва кудуклар, омборхона ва ошхоналар топилди. IX—XIII асрлардаги шахристонда обод кучалар, ховузлар, бозор билан туташиб кетган заргарлик, мисгарлик, темирчилик, бакколлик ва умуман савдогарлар махаллалари жойлашган катламлар ўрганилди. Шунингдек, ички шахристон кисмидаги сунгги казишмалар вактида илгари топилган водопровод колдикларининг янги изларн ва гумбаз шаклида курилган ажойиб сув иншоотларининг колдиклари топилди. Кишини хайратга соладигаи ювинди ва чикиндиларнп ташлайдиган уралар, учоклар бор. Ахсикентликларнинг ўткир киличлар ва хужалик учуи зарур бўлгап буюмлар тайёрлайдиган устахоналари хам очилди. Ахсикентда куплаб сопол парчалари учрайди. Буларнинг хаммаси ўрта асрлардаги Ахсикент шахристони энг обод ва гавжум жой булганлигидан дарак беради.

1989 йил май ойида Мунчоктепа археологик ёдгорликларини казиш чогида Марказий Осиёдаги кейинги ўттиз йил ичида археология фани кулга киритган илмий ютуклар орасида мухим кимматга эга, гоят ноёб Поп саганаси ёки Дану дафинаси деб номланган хазина топилди.

Тарихий ёзма манбаларнинг гувохлик беришича ва археологик топилмаларнинг тасдиклашича, эрамизнинг VII асрларига келиб Поп Fовасой сугорма дехкончилнк районининг маркази сифатида янада рнвожлаиди. Бирок aна шу шахар марказининг жуда оз кисмигина хознргача сакланиб колган, холос. Чунончи, Арки аъло (кремль) ва ички шахар (шахристон)нинг сакланиб колган кисмлари махаллий халк орасида Баландтепа деб аталади. Ташки шахар (работ) худудида эса факат некрополь-шахар кабристони сакланиб кoлгaн бўлиб, уни Мунчоктепа деб атайдилар. Бинобарин, махаллий ахоли турли даврларда ерни казиш вактларида ёхуд ёмгирдан сўнг кўриниб колган турли буюмлар, хусусан мунчокларга нисбат бериб Мунчоктепа деб атаганлар.

Мунчоктепа аслида туртта бир-бирига туташган тепалик булиб, уларнинг иккитаси сунгги йилларда пахта туфайли бузиб юборилган ва хозирда уларнинг ўрнн кишлок хужалик экинлари билан банд. Колган иккитаси хам бутун колмаган шикастланган булса-да, бой археологик материаллар бермокда. Хусусан, Сирдарё ёкалаб жойлашган Жанубий тепалик деб шартли равишда белгиланган яримой шаклидаги тепалик (хажми унча катта эмас, 70х25м) ва ундан чиккан топилмалар хориждаги мутахассисларда хам катта кизикиш уйготмокда.

Поп саганаси - ep ости курилмаси бўлиб, ичида бемалол юриш мумкин, баландлиги 2 метр, сатхи 15 кв, метрни ташки кнлади.

Саганада хаммаси бўлиб 47 та тобут кўйилган. Улар 5 кават, устма-ycт куйилган, 45 таси сараланган камишдан ясалган. Бу тобутлар хар хил ёшдаги эркаклар ва аёллар жасадининг колдикларидир. Ана шу тобутлардан 22 тасигина сакланиб колган.

Камиш тобутлар хар бир мархумга мос килиб ясалган. Колган 2 таси узунчок сават шаклида булиб, уларда янги тугилган чакалоклар дафн килингaн. Тобутларни сакланиш даражаси ва улчамлари турлича. Юкори катордaги тобутлар, пастдагига нисбатан анча яхши сакланган. Жасадларнинг тобут ичидаги жойланишини синчиклаб ўрганиш пайтида уч холат археологлар диккатини тортди. Кўпгина мархумларнинг боши остида матодан тикилган ёстикча куйилган. Баъзи бир холларда эса ёстикча ўрнини бир тутам гулпечак эгаллаган. Диккатни жалб этган иккинчи нарса - дафн этилган баъзи кишиларнинг бетига ипак парда ёпилган. Ва нихоят охиргиси айрим жасадларнинг оёклари махсус ипак лента билан бир-бирига борлаб куйилган. Юкорида айтиб утилган холатларнинг хаммаси шу ерда яшаб ўтган кадимги Фаргона ахолисининг урф-одатлари ва диний карашларидап келиб чнккан.

Мархумлар тобутларга уст-бошлари, курол-яроглари, зеб-зийнатлари ва асбоб-ускуналари билаи куйилганлар. Булардан ташкари ёнларига саватда озик-овкат, кўй ва хар хил парранда гўштлари куйилган. Мевалардан шафтоли, урик, хурмо, гилос, ёнгок, хандон писта ва ерёнгоклар мавжуд.

Топилмалар ичида пахта кусаклари алохида ахамиятга эгадир. Кусаклар хаммаси (4 та) уч чанокли булиб, кўпрок Октябрь тўнтаришидан аввал Туркнстонда экилган пахта навини эслатади.

Топилмаларга кура кулолчилик бу ерда яшаб ўтган ахоли хаётида мухим роль ўйнаганлигини кўрсатади. Буни янгидай турган 80 га якин идиш-товоклар хам тасдиклаб турибди. Улар кулолчилик чархида ва ёпма усулда ясалган бўлиб, баъзиларига жимжимадор килиб гул солинган.

Кадимги Поп ахолиси орасида тукимачилик алохида хунармандчилик сохаси сифатида кенг ривожланган.

Буни икки хил матодан (ипак, пахта) килинган уст-бош колдиклари тасдиклади. Шуни таъкидлаш керакки, ипакдан килинган материаллар купрок топилди, хатто иккита аёл кўйлаги бутунлигича сакланиб колган. Бу кўйлакларнинг тикилиши ва бичилишига хозир хам хар кандай машхур чевар хавас килиши мумкин. Бундай топилмаларни жахондаги манаман деган музей хам ўз кўргазмасига кўйишни орзу килади. Ипак матоларнинг ранги хам 3 хил тук яшил, тўк кизил, тук жигаррангдир.

Тукув дастгохининг колдиклари кадимда бу ерда марказлаштирилган тўкимачилик устахоналари булганлигидан далолат беради. Йигирув ишлари билан хотин-кизлар шугулланганлар, аёл тобутида учрайдиган урчуклар бунга мисол бўлади. Уларнинг шакли худди хозирги кунда сакланиб колган урчукларнинг узгинасидир. Поп топилмалари Туркистон ипакчилик, пахтачилик ва тўкимачилик тарихида янги сахифалар очиши мукаррар.

Топилмалар ичида энг кўпи мунчоклардир. Улар хозир 10 минг донага етди. Мунчоклар кимматбахо тошлардан, хайвон суякларидан гоятда усталик билан ишланган. Баъзиларига хилма-хил гуллар солинган. Булардан ташкари металл (темир, бронза)дан килинган билагузуклар, сиргалар, узуклар хам топилди. Саганаларда аёллар узларига оро беришда ишлатиладиган сурмадон, упа-элик саклайдиган кутичалар хам бор. Хозирги аёллар тарогидан фарк килмайдиган тароклар, сочга такиладиган такинчоклар хам мавжуд.

Шунингдек топилмалар ичида хар хил катталикдаги накшли ёгоч идишлар, мураккаб камонлар, тарози паллалари, хайвон суякларидан ясалган турли туман курол-аслаха дасталари, ўк-ёй булаклари, жим-жимадор накш билан безатилган пичок дасталари хам бор.

Саганада камишдан ясалган кухна мусика асбоблари, жумладан кўшнай топилди. У ёгочдан килинган гилоф ичида жуда яхши сакланган, хознрги этнографик кушнайдан деярли фарк килмайди. Шунингдек, кўпчилик, пойабзал тикиш тарихига доир кимматли материаллар хам топилди. Айникса чармдан килинган меш ва пойабзал тикиш колипи диккатга сазовордир. Колип 42-43 размерларга тўгри келиб, ёгочдан йўниб тайёрланган. Темир буюмлар ичида кўпрок пичок, ханжар, камар тўкаси учрайди, лекин уларнинг сакланишн жуда ёмон.

Бу топилмалар Наманган вилоятида ишлаб чикарувчи кучларни ўз даврида юксак даражада ривожланганлигидан далолат беради.

Шунингдек, Чуст тумани Варзик кишлогида археолог А.Анорбоев рахбарлигида олиб борилган казилмаларда милоддан аввалги IV—111 асрларга оид антик даврнинг кургонли мозористони археологик ёдгорлиги аникланди ва «Гурунч поя» номи билан давлат мухофазасига олинди.

Профессор А. Бернштамнинг «Кухна Фаргона» (1951 й) китобчасида ва газета хабарларида 1947-1948 йилларда Наманган вилоятининг, Косонсой тумани худудида утказилган казишмаларнинг натижаларига кўра шу ерда Мугхона ёдгорлиги топилиб, урганилганлиги таъкидлаб ўтилди. Мугхона (курум, мугтош)лар кадимда биринчидан оташпарастлар кароргохи булса, иккинчидан эрадан аввалги III-II ва мелодий V-VI асрларда ўтов шаклида тошдан ясалган кабр иншоотлари вазифасини бажарган. Хозирги Косонсой шахри якинида илк бор А.Бернштам томонидан топилиб, кейинчалик турли тадкикотчилар томонидан разведка тарикасида урганилган Мугхона иншоотларинннг деворлари синик ва юпка тошлардан коришма ишлатилмай, овал шаклида (5х8,5 м) курилган. Ички хонанинг чикиш туйнуги бўлиб, тоштахта билан беркитилиб куйилган. Мугхонадан одам суяклари, кўза, тувак, дастали пиёла, пичок, килич ва жез темир ўк учи, жез кўзгу, зирак, мунчок ва бошкалар топилган. Идишлар кизил ва кора ангоб билан тирнаб хошияланган. Мутахассисларнинг фикрига кўра, Мугхона топилмалари Шимолий Фаргонанинг ярим утрок кабилаларига мансубдир.

1983-1985 йилларда Санкт-Петербурглик археолог Ю.А.Заднепровский Косонсой шахри ёшини аниклаш максадида казилма ишларини олиб боради. Археологик казилмаларда ирригация иншоотлари колдиклари, сопол буюмлар топилди. Бу археологик ёдгорликларни махсус археологик экспедиция ташкил килиб ўрганиш, шубхасиз Наманган вилояти археологиясини янги маълумотлар билан бойитади.

Мухим археологик ёдгорлик хисобланган кадимги сугориш иншоотларидан бири Зарафшон водийси, Туркистон, Кавказ, Эрон, Афгонистонда кенг таркалган кориз кудуклари Чорток тумани худудида 1980 йили археолог М.Исомиддинов томонидан топилди. Чунончи, "Туйчивойнинг кудуги" деб ном олган кориз Чорток туманидаги X.Олимжон номли жамоа хужалигида, Гулдиров кишлогининг юкори кисмида жойлашган. Адирлардан иборат бу жойда бундай кудуклардан 5 таси бунёд этилган бўлиб, уларнинг куйирокда жойлашган 3 таси бир-бири билан ерости йўлакчалари оркали кўшилган ва хозирга кадар фойдаланилди. Шунга ухшаш «Болтабойнинг кудуги»« «Тулабой суфининг кудуги», «Колган булок» каби кўплаб кориз булоклари мавжуддир.

Куриниб турибдики, Наманган вилоятидаги археологик обидаларнинг мунтазам урганиш унинг узок бой ўтмиш тарихи, худудни ўзлаштириш холати, ишлаб чикарувчи кучлар тараккиёти, ижтимоий-иктисодий ва маданий хаёти сохасида янги сахифалар очади.

 

© «Наманган вилояти» 1995 й.

 



Сайт управляется системой uCoz