www.namangan.narod.ru

Qadimgi Pop san`ati va madaniyati

MUNDARIJA

SO’Z BĪSHI

Ma`lumki, san`at va madaniyat õalk manaviyatining asīsidir. Zårī san`at va madaniyat õalqimiz ma`naviyatini bunyod etar ekan, uni o’rganish har bir avlīd uchun muqaddas burchdir.

O’zbåkistīn Pråzidånti I.Karimīv - “Biz õalqning nīmi bilan emas, balki uning madaniyati, ma`naviYati īrqali bilamiz, tariõining tag-tīmirigacha nazar tashlaymiz. Mustaqillika erishganimizdan kåyin õalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, san`ati va qadriYatlari tariõini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi īrtib bīrmīqda. Råspublikamiz hukumati bilan ajdīdlarimiz madaniYati va san`atini qayta tiklash bīrasida bir qancha ishlarni amalga īshirildi. Farībiy, Al Fargīniy, Båruniy, Ibn-Sinī, Burõīniddin-Margilīniy, Abdullī Buõīriy, Ulugbåk, Navīiy, Båhzīd kabi ajdīdlarimiz yubilåylari o’tkazildi va Tīshkåntda Tåmur va Ulugbåklarga haykallar qo’yilishi, tariõga bagishlangan bir qancha ilmiy-īmmaviy asarlar nashr etilishining katta ahamiYatga ega ekanligini ta`kidlab o’tsa bo’ladi”.¹ Bunday misīllar juda ko’plab kåltirishimiz mumkin. Birgina Pīp tumanida tīpilgan Munchīqtåpa, Balandtåpa tīpilmalarni katta ahamiyati hisībga īlinib , 1993 yilda Pīpda Vīdiyda Yagīna Råspublikada ikkinchi bo’lgan Arõåīlīgiya muzåyi qurib ishga tushirildi. SHu yili bu tīpilma Jahīn tålåradiīkīmpaniyalarida bir nåcha bīr ko’rsatildi, YUNÅSKĪ mutaõsasislari kålishdi, ular qatīr ilmiy maqīlalar yozishdi.

Shu yili Yhpīniyalik ÕATA SĪN 18 kun Pīpda qīlib, Pīp san`ati va madaniyati haqida film yaratdi. Filmni Yapīniyaga namīyish etishdi. Qadimiy va hīzirgi Pīp shahrini tariõini targib etishdi, ilmiy asarlar yozishdi.

Qadimgi va ilk o’rta asrlardagi Pīp tariõiga, san`ati va madaniYatiga nazar tashlash hīzirgi davr O’rta Īsiyo tariõi va madaniYatini rivījlanishiga salmīkli hissa qo’shish bilan barībardir. Avvalī bu ilmiy ishlarda qadimgi va o’rta asr yozma manbalari va arõåīlīgik matariallardan fīydalanishga to’gri kåldi. SHunga ko’ra, Pīp san`ati va madaniYatini chuqur o’rganish, ilmiy tahlil qilish, õulīsalar chiqarish va ularga hīzirgi davr nuqtai nazaridan yondashish darkīrdir. Zårī Īdamzīd bīrki, avlīd-ajdīdi kimliligini,nasl-nasabini o’zi tugilib vīYaga åtgan qishlīq, shahar, õullaski, vatanining tariõini bilishni istaydi. CHunki, bu o’z õalqini san`ati, madaniYati va tariõini o’rganishda katta ahamiYat kasb etadi.

SHunga ko’ra, Pīp san`ati va madaniYati, haqidagi ma`lumītlarni tīpib o’rganishini o’z īldimizga asīsiy vazifa qilib quydik.

Qadimgi va o’rta asrda Pīp san`ati va madaniYati tariõshunīsligini kuzatar ekanmiz, eng avvalī asīsiy manba dåb arõåīlīgiYa matåriallarini ilmiy ishimiznin asīsiy någizi qilib īldik.

SHuningdåk, tariõ fanlari dīktīri arõåīlīg B.Matbabaåv, A.A.Anīrbīåv, Yo’lchi Qīsimīv va Namangan vilīYati o’lkashunīslik muzåyi õīdimlari A.Rudzån, G.Shamsibaåv, A.Līnīkin, gåīgraf Dīniyor Mavjudīv, adabiyotshunīs SHuhrat Inīmīvlarning ilmiy asarlari, maqīlalari ham chuqur tahlil qilib chiqildi.

Pīp yozma manbalarda birinchi bo’lib, IX asrda Yashagan arab muarriõi Ibn Õurdīdbåk (820-913 y) va X asrda Yashagan Istaõriy (850-934 y) tīmīnidan yozilgan asarlarida hīzirgi "Pīp" so’zi "Bīb" tarzida tilga īlingan. Muallifi nīmalum "Hudud ul īlam" asarda "Pīp" nīmi "Pīb" shaklida, ba`zi o’rta asr manbalarda esa "Bīp" shaklida ham uchraydi. Tapīnimika bilan shugullanuvchi īlimlar fikricha "Bīb", "Pīb", "Bīp" so’zlari vaqt o’tishi bilan "Pīp" shakliga o’zgarib kåtgan. Rus īlimi V.V.Bīrtīld fikricha "Pīp" so’zining ma`nīsi arab tilidan īlingan dågan taõmin qiladi va uni "Eshik darvīza" mazmunida talqin qiladi. Haqiqatdan Pīp Fargīna vīdiysini garb tīmīnidan birinchi shahridir. Yana "Bīb" so’zi Mavårånaõrda Islīm dinining tarqalishida katta hissa qo’shilgan ulamīlar ismiga qo’shib aytilgan. Misīl uchun: Arslanbīb, Līchinbīb, Umarbīb Fargīniy.

Vatandīshimiz Z.M.Bībur o’zining "Bīburnīma" asarida XV-XVI asrlardagi Pīp qo’rgīni haqida ma`lumīt båradi. Chunīnchi, Bībur shunday dåb yozadi: Aõsining bårk qo’rgīnlaridan biri Pīp qurgīnidir. "Pīpliklar" Pīp qo’rgīnini bårkitib bizga kishi yibīrub turlar"¹

Pīp shu davrda ham o’zining bīy madaniYati, siyosiy va harbiy sīõadagi mavqåi bilan ajralib turganligini ko’rsatadi.

O’zbåk qīmusida qadimgi Pīp shahri hīzirgi Sang qishlīgi o’rnida milīddan avvalgi II va milīdning III asri īraligida mavjud bo’lganligi qayd etiladi. Munchīqtåpa tīpilmalari esa Pīp shahri YOõud qurgīni qachīn va qaårda bo’lganligini aniqlashga imkīn bårmīqda. Binībarin, Pīp shahri milīdning bīshlarida Sirdaryoning o’ng sīhilida, hīzirgi Gīvasīy vīhasining eng so’lim jīylaridan birida vujudga kålganligi ma`lum bo’lmīqda.

Pīp tuman hududidagi ahīli qadimdan asīsan daryo bo’ylarida, sīyliklarda, tīg yonbagirlarida Yashagan, ahīlining katta qismi qishlīq jīylarda kåyinchalik milīddan avvalgi V-IV asrlardan shaharlarda Yashaganlar.

Õitīy manbalarida Fargīna - Davīnni 70 ta shahri bīrligi yozib o’tilgan. Bular Turmikīn (Pungīn), Sangar, Jitkil, Õajistīn kabi shaharlar bīrligi haqida ma`lumītlar bīr. Eramizdan avvalgi II-I asrlarda Fargīna vīdiysida Vagizi vilīYatida - shimīliy Fargīna vilīYati aõsikånt, Ardlaykånt karvīn, Kīsīn, SHahriõaydar kabi shaharlar bilan bir qatīrda yirik Pīb shahri ham bo’lganligi haqida ma`lumītlar båriladi.

Ushbu vīdiy shaharlari qadimdan iqtisīdiy, ijtimīiy, madaniy manfaatlari tutashgan katta savdī yo’llari bo’yida qad ko’targan. Qadimgi va o’rta asr Bīb shaharlarini madaniYati va san`atini rivījlanishiga õuddi shu yo’llardan biri Buyuk Ipak yo’lining ham o’rni båqiyosdir.

Buyuk Ipak yo’li īrqali bu zaminga turli san`at asarlari, madaniy durdīnalar, urf īdatlar, turli diniy qadriYatlar kirib kåldi, bu madaniYatlar ushbu o’lkada o’z ta`sirini o’tkazish bilan birga, san`atning Yangi qirralarini madaniy o’zgarishlarini åchib bårishga yordam bårdi. Masalan: Pīp arõiīlīgiYasi tadqiqītlarida qadimgi Õitīyning USHU, KAY-YU-AN hīqīnliklarini madaniYati va tangalari tīpilishi, zardushtiylik dinining urf īdatlarini kirib kålishida ījiz fikrimiz o’z isbītini tīpdi.

Pīp san`ati va madaniYati tariõini muhim bīsqichlaridan biri qadimgi va o’rta asr (V-XV) davri tariõi, san`ati va madaniYati ahamiYatga egadir.

Bu davr tabiiy sharīiti, tariõiy hīdisalari bilan ajralib turadi. Qadimgi "Bīb" hududida īdamlarni qachīndan Yashayotganligi ularni turmush tarzi: urf īdatlari, chīrvachilik, õunarmandchilik va dåõkīnchilikni vujudga kålishi san`ati va madaniYatini chuqur o’rganishimiz zarur.

Hunarmandchilikni taraqqiyoti turli iõtisīslarga bo’linishi, shu tarmīqlarda san`at va madaniYatni o’ziga õīs bir jīzibalarni vujudga kålishiga īmillardan biri bo’ldi.

Munchīqtåpa munchīqlarini matīlari, paõta va ipakli gazlama va kiyimlari, kamish tībutlari, tangalari, sirli yozuvlari, naqshinkīr, kulīlchilik buyumlari va asbīblari, sīpīl idishlari o’ziga õīs bo’lib, bīshqa O’rta Īsiyo brīnza davri va o’rta asr manzilgīhlari tīpilmalaridan ajralib turadi.

Qadimiy pīpliklarning urf-īdatlari, dafn marīsimlari, Zardushtiylik e`tiqīdlarini hayotda va turmush tarzida qanday qo’llanishi tatqiq etish bugungi kun īmilari va tadqiqītchilarining asīsiy burchlaridir. Bu manzilgīhlar o’z tadqiqītchilarini kutib yotibdi. Chunki, Pīp, Kīsīn, Aõsikånt, Shaõriõaydar kabi qadimiy shaharlar va ular atrīfidagi qadimiy qilshlīqlar arõåīlīgik jihatdan hali to’la o’rganilgan emas.

QADIMGI PĪP ARÕÅĪLĪGIYASI

Qadimgi va o’rta asrlardagi Pīp san`ati va madaniYati yuksak cho’qqilarga erishgan, buning Yaqqīl misīli bo’lib Munchīqtåpa, Pīp saganagīhi, Danu dafinīsi, "Sirdaryo õazinasi ¹, nīmlari bilan atalgan arõåīlīgik õazinani 1987-1989 yillarda Akadåmik Ahmadali Asqarīv va Bīqijīn Matbībīåv tīmīnidan tīpilgan Munchīqtåpada dåhqīnchilik qurīllari bilan birga san`at durdīnalari, munchīqlar, qamishdan to’qilgan tībutlar, turli tangalar, ipak va paõtadan tikilgan kiyim-kåchaklar, qadimgi Pīp madaniYatini rivījlanganidan dalīlat båradi. Qadimgi Pīp san`at ustalari eramizdan avvalgi VI va eramizni V-VII asrlarda Yashab o’tishgan. Munchīqtåpa aslida 4 ta bir-biriga tutash tåpalik bo’lib, ularning 2 tasi so’nggi yillarda paõta kasīfati tufayli buzib tashlangan bo’lib, hīzirda

ularning o’rni paõtazīrdan ibīrat. Qīlgan 2 tasi ham butun qīlmagan, shikastlangan bo’lsada, o’zining bīy arõåīlīgik matåriallarni o’z tadqiqītchilariga tuhfa etmīqda. Bu årdan Yangidan-Yangi ashyoviy dalillar, arõåīlīgik manbalari tīpilmīqda.

Tariõiy yozma manbalarning guvīhlik bårishicha va arõåīlīgik tīpilmalarning tasdiqlanishicha, eramizning 4- 7 asrlariga kålib Pīp, Gīvasīy, sugīrma dåhqīnchilik rayīnining markazi sifatida Yanada rivījlanadi. Birīq, ana shu shahar markazining juda īz qismigina hīzirgacha saqlanib qīlgan, chunīnchi:

1. Ark - bu qism tåkshirish ko’rsatmasicha Balandtåpadan ajralib turuvchi mudīfaa dåvīrlari bilan o’ralgan janubiy, garbiy tīmīni hisīblangan, uning ko’p qismini Sirdaryo yuvib buzib yubīrgan.

2. Ichki shahar - Balandtåpani shimīl va shimīli-garbiy tīmīnidagi jīy mudīfaa dåvīrlari to’grisida hīzirgacha ma`lumīt yo’k. Bu årdan kulīlchilik markaziy sīpīl pishiruvchi õumdīnni qazib īlingan. Bu markaz bizgacha shahar va uni atrīfini kulīlchilik mahsulītlariga bo’lgan talabni qīndirgan.

3. SHahar atrīfi - mahalliy ahīli Ayrtīm shahri dåb atagan. Bu hīzirgi Balandtåpani shimīl va garb tīmīnlari krīvli kīīpårativ gisht zavīdi o’rnidir.

4. SHahar kabristīni - mahalliy õalq Munchīqtåpa dåb ataydi. Aslida Ayrtīm shahar yodgīrligini bir qismi hisīblanadi.

Munchīqtåpaga hammasi bo’lib 47 ta tībut quyilgan ekan. Ular båsh qavat ustma-ust qilib quyilgan, ularning 45 tasi saralangan kamishlardan Yasalgan bo’lib, bu tībutlarda õar õil yoshdagi erkak va ayollar jasadining qīldiqlari yotardi.

Arõåīlīglar ana shu tībutlardan 22 tasigina saqlab qīlishga muvaffaq bo’ldilar. Qamish tībutlar har bir marhumga Yarasha qilib Yasalgan. Qīlgan 2 tasi uzunchīq savat bo’lib, ularda Yangi tugilgan chakalīklar dafi qilingan. Tībutlarning saqlash darajasi va o’lchamlari har õil. YUqīri qatīrdagi tībutlar pastdagiga nisbatan Yaõshi saqlangan. {ar bir tībutga bittadan jasad qeyilgan. Marhumlar tībutlarga ust-bīshlari, qurīl-Yarīglari, zåbu-ziynatlari, asbīb-uskunalari bilan quyilgan. Bulardan tashqari yonlariga savatda īziq-īvqat, quy va har õil parranda go’shtlaridan quyilgan.

YAna måvalardan shaftīli, o’rik, õurmī, õandīnpista va hīkazīlar qushib ko’milgan. Tīpilmalar ichida paõta ko’saklari alīõida ahamiYatga egadir. Ko’saklar hammasi 4 dīna bo’lib uch chanīqdir. Paõta ko’saklari ĪktYabr inqibidan avvalgi O’rta Īsiyoning ko’p jīylarida ekilgan paõta navini eslatadi. Tīpilmalarga qarab kulīlchilik bu årda Yashab o’tgan ahīli hayotida muhim rīl o’ynaganini såzish mumkin. Buni Yangiday turgan saksīnga Yakin idish-tīvīqlar tasdiqlab turibdi. Ular kulīlchilik charõida va yopma usulda Yasalgan bo’lib ba`zilariga jimjimadīr gul sīlingan.

MUNCHĪKTÅPA MANBALARIDA DAFN MARĪSIMLARI

Fargīna vīdiysining shimīlida hīzirgi Pīp shahri Yaqinida, Sirdaryoni o’ng qirgīgida Balandtåpa shahri va Munchīqtåpa gīri jīylashgan. Bu årda 1987 yildan buyon B.Matbībīåv tīmīnidan arõåīlīgik ishlar īlib bīrildi. 1987-1993 yillarda qilingan ishlardan biri - bu ko’mish kurilmalarini tīpilishi, līydan qilingan qabrlar (Munchīqtåpa I) skålåtli qabrlar (Munchīktåpa II).

Munchīqtåpa II da år īsti skålåtlarining ajīyib ko’mish qazilmalari va ular qamishga o’ralgan, ular adirning garbiy sharqiy tīmīnidan bir chizimda jīylashtirilgan, 8 ta ko’mish õīnalari aniqlandi. Ularni 2 ta: kichiklari (5 m²) u årda 1 kishidan 4 kishi murdasi ko’milgan. Kattalari (6 m²) va undan īrtik, ularga 50 tacha īdamlar murdasi ko’milgan. Õīnaning tuzilishi 3 qismdan ibīrat; kirish, o’tish yo’qli va ko’mish õīnasiga ajratsa bo’ladi. Õīnaning kirish qismi shimīl tīmīnda jīylashgan, tīpilmalar eng īõirgi õīnada juda Yaõshi saqlangan. O’tish õīnasi ko’mish õīnasiga īlib bīradigan yo’l to’laligacha saqlanib qīlgan. Bu õīna unchalik baland ham emas, uzun ham emas. Undan enkayib bir kishi kira īladigan, shift va yon dåvīrlari qalin sīmīn aralash līy bilan shuvalgan. Kirish tīmīndan o’tish yo’li gisht bilan qilingan. Taõmin qilishlaricha, har safar o’lik ko’milgandan, kåyin karidīrga kirish bårkitilib shuvab qo’yilgan.

Ko’mish õīnasiga kirish uchun ikki zinali pilapīYadan fīydalanilgan, uning shakli īldin årdan ajratilib, so’ng qalin līy bilan o’ralgan. Ko’mish õīnasining ba`zilari to’rt burchakli bo’lsa, ba`zilarining burchaklari chiqarilmagan. Kichkina ko’mish õīnalari esa tuõumsimīn shaklga ega bo’lgan. Ba`zi õīnalarning qurishda håch qanday qurilish matåriallari ishlatilmagan. Ularni shifti va dåvīrning ustki qismi silliqdir. Alīhida õīnalarning år qismi tuprīq bilan qīplangan. SHu jīyda o’likni ma`lum muddatgacha (10 kundan 40 kungacha) qīldirishgan. Bu hīllarda ular buni u dunyo bilan bu dunyo o’rtasidagi “ko’prik” dåb bilganlar.

Bu kabi qurilmalarni bunyod qilish uchun anchagina måhnat sarflaganlar. Agar biz Munchīqtåpani nazarda tutsak, har bir õīnasini qurish uchun 45 kundan 60 kungacha vaqt kåtgan. Bu õīnalarni qurishda quruvchilar uylardan andīza īlganlar dåb taõmin qilinadi. Umuman īlganda har bir õīnada bir urug-avlīd ko’milgan. SHuning uchun har bir ko’mish õīnasining eshigiga alīhida bålgi qo’yilgan.

Ko’mish õīnalarda qabrlar 3 õil bo’lgan: tībutsiz, alīhida maõsus narsalardan to’kilgan savatlarda va qamish tībutlarda. Maõsus mīslamalarda o’lik uzunligicha yotqizilgan.

Mīslamaning ustida qamish yoki kul bo’lgan. To’qilgan savatda yosh bīlalarning o’ligi tīpilgan. Ular Yaõshi saqlanmagan, savat qamish tībut ustiga qo’yilgan.

Taõmin qilishlaricha ular qarindīsh bo’lishgan. Fargīnada savat bilan ko’mish īldin aniqlanmagan, qamish tībutlar alīhida tanlangan qamishdan tayyorlangan.

O’lik õīnada juda ko’p, īldin ishlatilgan õīnaning år qismiga o’liklar ko’milgan. So’ng qabrlar ustiga 5-6 sm, diamåtri 20-50 sm uzunlikdagi yogīch, taõtalar qo’yilib, ularni ustiga o’liklar qo’yilgan. SHunday qilib, har bir qatīrda 5 tadan 13 tagacha o’liklar bo’lgan. Tībutlar hammasi ham Yaõshi hīlda saqlangan emas. Ustki qavatdagi tībutlar Yaõshi saqlanib qīlgan. O’lik ustiga kiyim, īyoq kiyim, måhnat qurīllari, musiqa asbīblari, nay qurīl Yarīgi taqinchīqlari, har õil åguliklar va hayvīn suYaklari tīpilgan.

Qamishli tībutlar bilan ko’mishda quyidagilari bilan ajralib turadi. O’likni bīshi o’simliklar shīõlaridan yoki katta matīdan yostiq qilib quyilgan. Bu urf-īdat Fargīna bo’ylab bīshqa jīylarga brīnza davridan hīzirgacha ham amal qilinadi. YOstiqlar tīshdan årdan o’simlikdan va matīlardan tayyorlangan. Īlimlarni fikricha, ko’milgan murdalarning qarindīshlari bu bilan ularga qulayliklar Yaratgan. Ba`zi o’liklarning yuzi yuqīri sifatli ipak bilan yopilgan.

Turt burchak o’ragich 23-25 õ 35-37 sm.li o’lchamda bo’lib, ular Qīrabulīq, Bīrkīzbīz gīrlarida ham tīpilgan.

Ba`zi o’liklar asīsan yosh bīlalarda påshīnasiga 58 sm uzunlikdagi låntalar bīglangan. SHakl o’õshash bīgichini īlimlar Kångul gīridan aniqlaganlar. Tībutlarni ichida o’lik īldida va ustida anchagina barglar, shīõlar va ba`zan o’simliklarni uruglari tīpilgan. Pīlåbītaniklarni fikricha barglar va shīõlar Yalpizniki, urug esa qalampirniki dåb aniqlagan. O’simliklarning qīldiqlari o’simliklarni yozda, kuzda bo’lganligidan dalīlat båradi. Balki, bu o’simliklar õīnada sassiq hid chiqmaslik uchun quyilgandir. Pīzirlik qo’rgīnining matåriallarida o’liklarni bal`zamlashda turli õil o’simliklardan fīydalangan.

Fargīna vīdiysining ba`zi jīylarida kafanlarni ichiga rayhīn ham sīlingan. Antrīpīlīgik Abilīvni õulīsasida ko’mish õīnasida 47 ta o’lik bo’lib, ularning 9 tasi erkak kishi, 16 tasi ayol kishi, 22 tasi yosh bīlalar. Taõminlar bo’yicha, ular bitta urug vakillari bo’lib, Fargīnada īilaviy ko’mish kång tarqalgan. Masalan, Eylatīn-Aktīmdagi Kashmar gīrida bu kabi õīnalarning kålib chiqish muammīsi aniqlanmagan. Munchīqtåpa qurilmalari tuzilishida va qurilishida bir-biriga o’õshaydigan qamish tībutda ko’mish īdati Fargīnada, balkim O’rta Īsiyoda juda kam uchraydi va bu ajīyibdir.

CHunki, hīzirgacha O’rta Īsiyoning turli jīylarida tīsh, kåramik va yogīch tībutlarda ko’mish īdatlari aniqlangan.

Fargīnada ham eramizning 1-chi asrlaridagi yogīch tībutlar aniqlangan. Balki, qamish tībutda ko’mish Munchīqtåpa ahīlisini o’zining Yangi urfidir. CHunki, Fargīna vīdiysining bīshqa jīylarida yogīch tībutda ko’mish īdat bo’lgan õīls.

Eramizning III-IV asrlarida ahīlining Yarmi Munchīqtåpa shimīliga ko’chgan va ahīlisiga qushilgan. Balkim shunday SHimīliy Fargīnaliklar Yangi īdat qabul qilinganlar. Statigrafik kuzatishlar Balandtåpani o’rganib chiqib, bu īdatlar eramizni V-VIII asrlarda bo’lganligini aniqlaganlar.

SHunday qilib, Munchīqtåpada īlib bīrilgan arõåīlīgik ishlar natijasida birinchi marta ajīyib, nīyob va kång tusdagi Yaõshi saqlangan matåriallar, buyumlar ilmiy-ashyoviy buyumlar tīpildi. Ular Fargīna vīdiysidagi bīshqa yodgīrliklardan farq qilmaydi, låkin buning ahamiYatli tīmīni shundaki, ko’mish marīsimlari qamishdan qilingan tībutlar va dafn marīsimlari ajralib turadi.

Bu årda Yashagan aõīlining san`ati va madaniYatini qay darajada rivījlanganligini bu jīydan tīpilgan turli musiqa asbīblaridan va ayollarning munchīqlaridan, bīshqa amaliy san`at buyumlaridan bilish mumkin, bundan tashkari qamishdan qilingan tībutlar, ko’mish marīsimini bīshqacha ekanligi Qadimgi Pīpliklar madaniYati va san`ati ancha baland bo’lganligidan dalīlat båradi.

YUqīrida bayon etilgan tīpilmalardan õulīsa chiqarib shuni aytish līzimki, fargīna õalqlarining õususan Pīp ahīlisining ilk o’rta asr san`ati, madaniYati va tariõini aniq, īb`åktiv Yaratishga imkīn båradigan mazkur tīpilmalar Fargīnaliklarni san`ati va madaniYatini bīy bo’lganidan dalīlat båradi.

MUNCHĪQTÅPA MATÅRIALLARI

Jasadlarning tībut ichidagi jīylashishini sinchiklab o’rganish paytida arõåīlīglar uch hīlatni ko’zdan kåchirishdi. Ko’pgina marhumlarning bīshi īltita matīdan tikilgan yostiqchaga qo’yilgan. Ba`zi hīlatlarda yostiqcha o’rnini bir tutam gul, påchak egallagan.

Diqkatni jalb etgan ikkinchi narsa, dafn etilgan kishilarning båtiga ipak parda yopilgan va nihīYat īõirgisi ayrim jasadlarni īyoqlari maõsus ipak lånta bilan bir-biriga bīglab quyilgan.

YUqīrida aytib o’tilgan hīlatlarning hammasi shu årda Yashab o’tgan qadimgi Fargīna ahīlisi urf-īdatlari, diniy qarashlaridan kålib chiqqan. Marhumlar tībutlariga usti-bīshlari, qurīl-Yarīglari zåb-ziynatlari, asbīb uskunalari bilan qo’yilganlar.

Bulardan tashqari yonlariga savatlarda īziq-īvqatlar, quy va har õil parranda go’shtlari, måvalardan shaftīli, o’rik, õurmī, gilīs, år yongīq, pista, yongīqlar quyilgan.

Tīpilmalar ichidan paõta ko’saklari alīhida ahamiyat kasb etib, ular uch chanīqli bo’lib, O’rta Īsiyoning ko’plab jīylariga ekilganligidan dalīlat båradigan paõta navidandir.

Tīpilmalarga karab kulīlchilik bu årda Yashab o’tgan ahīli hayotida muõim rīl o’ynaganligini såzish mumkin. Buni Yangiday turgan saksīndan īrtiq idish-tīvīqlar tasdiqlab turibdi. Ular kulīlchilik charõida va yoyma qīliplash uslubda Yasalgan bo’lib, ba`zilariga jimjimadīr qilib gul sīlingan. Qadimgi Pīp ahīlisi īrasida to’qimachilik alīhida hunarmandchilik sīhasi bo’lib, kång rivījlangan. Bizgacha hīzir 2 õil matīdan (ipak va paõta) tikilgan ust-bīsh qīldiqlari ma`lum bo’ldi. SHuni ta`kidlash kårakki, ipakdan qilingan matåriallar ko’prīq tīpildi. Hattīki 2 ta ayollar kuylagi butunligicha saqlanib qīlgan. Bu kuylaklarning tikilishi va bichilishiga hīzir õam har qanday mashhur chåvar havas bilan karashmīqda. Bunday tīpilmalar jahīndagi manaman dågan muzåyda ham yo’kdir. Ular o’z ko’rgazmasiga quyishga īrzu kilmīqdalar. Ipak matīlarning rangi ham uch õil: to’k Yashil, to’k qizil, to’k jigarrangdir.

To’kuv dastgīhlarini qīldiqlari qadimda bu årda markazlashtirilgan to’kimachilik ustaõīnalari bo’lganligidan dalīlat båradi.

Yigiruv mashinalari bilan õītin-qizlar shugunlanganligi ma`lum bo’ldi. Ayollar tībutida uchraydigan urchuglar bularga misīl bo’la īladi. Ularning fīrmalari hīzirgi kunda saqlanib qīlgan urchuglarning o’zginasidir. Pīp tīpilmalari O’rta Īsiyoda ipakchilik, paõtachilik, to’kimachilik tariõida Yangi saõifalar īchilishiga to’la zamin Yaratdi. Tīpilmalar ichida eng ko’pi munchīqlardir. Ular hīzirda 10 ming dīnaga åtgan. Munchīqlar qimmatbahī tīshlardan, hayvīn suYaklaridan gīYat ustalik bilan san`at asari darajasida ishlangan. Ba`zilariga õilma-õil gullar sīlingan. Bulardan tashqari måtal (tåmir, brīnza) dan qilingan bilakuzuklar, sirgalar, uzuklar ham tīpildi. YAna saganalarda ayollar o’zlariga īrī båradigan va ishlatadigan surma tīsh, surmadīn, upa-elik saqlaydigan qutichalar õam saqlangan.

Hīzirgi ayollar tarīgidan farq qilmaydigan tarīqlar, sīchga taqiladigan taqinchīqlar, Qadimgi Pīp ayollari qanchalik o’zlariga īrī bårganliklarini ko’rsatib turibdi. Taqinchīqlar ichida ko’zmunchīqlarni ham alīhida ta`kidlab o’tilishi līzim.

Tīpilmalar ichida õilma-õil kattalikdagi naqshli idishlar, murakkab kamīnlar, tarīzi pallalari, hayvīn suYaklaridan Yasalgan turli-tuman qurīl aslahalari, qurīl aslaha dastalari, o’k yoy bo’laklari, jimjimadīr naqshlar bilan båzatilgan pichīq dastalari mavjuddir.

Saganalardan qamishdan Yasalgan ko’hna musiqa asbīblari, jumladan: qo’shnay tīpildi. U yogīchdan qilingan gilīf ichida juda Yaõshi saqlangan. Hīzirgi qo’shnaydan dåYarli farq qilmaydi. SHuningdåk, bu manzilgīhlardan pīYafzal tikish tariõiga dīir qimmatli matåriallar ham tīpildi.

Ayniqsa, charmdan qilingan ish va pīyafzal tikish qīlipi diqkatga sazīvīrdir. Qīlip 42-43 o’lchamga to’gri kålib, yogīchdan yo’nib tayyorlangan. Tåmir buyumlar ichida ko’prīq pichīq, õanjar, kamar tupasi uchraydi. Låkin ularning saqlanishi juda yomīn. Kåyingi 2-2,5 īy davīmida qazilmalar vaqtida Yana 7 ta har õil hajmdagi år īsti saganalari īchildi. Bu saganalarni ichidagi murda va buyumlar juda ham yomīn saqlangan. Qanchalik ehtiyotkīrlik bilan kavlanmasin, baribir birīrta Yaõshi saqlangan tībut īlinmadi, ularning hammasi chirib tuprīqka qīrishib kåtgan. Saganalarga va Yakka hīldagi qabrlarga qadimdan Fargīna vīdiysida Yashab istiqīmat qilib kålayotgan o’zbåklar, hīzirgi Fargīna vīdiysida Yashayotgan o’zbåk õalqining īta-bībīlari qo’yilganligini aytib o’tamiz.

Kiyim-bīsh umum insīniYat madaniYatining bir bo’lagi sifatida īdamzītga qadimdan hamrīh. Ibtidīiy davrda Yashagan kishilar uchun īvlangan hayvīnlar tårisi, o’simliklar yoki daraõt po’stlīgi kiyim vazifasini o’tagan, kåyinrīq iqlimning sīvishi va jamiYat taraqqiyotidagi o’zgarishlar tufayli kiyim-bīshlar sīvuqdan saqlīvchi īmil sifatida ham fīydalana bīshlagan.

Kiyimlar asta-såkin muayYan o’lchīvda yosh, jins, bo’y-bastini hisībga īlgan hīlda, o’ziga õīs did bilan tayyorlashni bīshlagan va tībīrī mukallamashabīrgan. Õullas, har bir tariõiy davr kiyim-bīshlarida o’sha zamīnni aks etib turadi. Kiyim-kåchaklarda har bir õalqning kasb-kīri bilan bīgliq bålgilar (dåhqīn, ko’chmanchi, chīrvadīr yoki īvchi kiyimi va hīkazī), faīliYat va ishdagi o’zgarishlar, hattī o’sha õalqning få`l-atvīridagi nīzik tīmīnlari ham mujasam bo’ladi. Kiyimlar bajargan vazifasiga ko’ra ajralib turadi.. To’y va bayramlar, azadīrlik kiyimlari, harbiy va spīrt kiyimlari, kundalik kiyim-bīshlar va bīshqalar albatta bir-biridan farq qiladi.

YAqin vaqtlargacha kiyimlarni asīsan etnīgrafiYa fanida ashyoviy dalil sifatida 100-200 yillik tariõi o’rganib kålinardi, õīlīs. CHunki qadimiy kiyimlar - dalil sifatida bizgacha åtib kålishi juda qiyin. Eski matīlar parchalanuvchan õususiga ega bo’lgani uchun yo’kīlib kåtgan.

SHuning uchun kiyimlar tariõini tadqiq etishda dåvīriy rangtasvirlar, o’rta asr miniatyuralari, idishlar va kīltīshlarga sīlingan rasmlar sīpīl, chang haykamchalar va hattī tangalardagi tasvirlarga asīslanib õulīsa chiqarilar edi.

Ammī manbalar bizga to’la-to’kis ma`lumīt båra īlmaydi. SHu bīisdan arõåīlīgik qazilmalar vaqtida tīpilgan kiyim-bīsh qīldiqlari båbahī qiymatga ega hisīblanadi. Hīzirgi kungacha kiyim-bīsh tīpilmalari O’rta Īsiyoning bir ikki jīyida aniqlangan õīlīs. Jumladan, ajīyib qadimgi kiyimlarning o’ziga õīs år īsti õazinasini 1988 yili Munchīqtåpadan tīpildi.

Pīp saganalarining tīpilishi qadimgi Fargīnaliklarning õo’jalik yuritishi, turmush tarzi va eng asīsiysi, islīmga qadar mavjud bo’lgan dafn marīsimlari õususida muõim ma`lumītlar båradi. Saganalardan tīpilgan ko’pdan-ko’p ashyolar, õususan ipakli, ipli, junli matīlar nafaqat O’zbåkistīn, balki, O’rta Īsiyo õalqlari kiyim-bīsh tariõining shu vaqtgacha ma`lum bo’lmagan ilmiy bo’shliklarini to’ldirishga yordam båradi. Pīp saganalarida marhumlar kiyimlari va anjīmlari bilan quyib dafn etilgan.

Ayolarni shīõi buyumlari, pardīz-andīzda ishlatgan narsalari va ro’zgīr buyumlari, erkaklarga esa jangīvīr kurīllari va måhnat asbīblari qo’yilgan.

Ushbu aqidani bajarishida marõumlarning kasb-kīri yoshi va jinsi e`tibīrga īlingan. Jumladan: musikachi, etikdīz, īvchi tībutlari ajralib turadi. Musikachining ung tīmīnida yogīch gilīfga sīlingan kushnay va uning eõtiyot kismlari tīpildi.

Musikashunīs īlimlar sagīnadan chikkan 1500 yillik kushnayning õīzirgilaridan fark kilmasligini aytishdi. Etikduz tībutidan yogīchdan tayyorlangan maõsi kalish va charm kirkadigan maõsus pichīk chikdi. Bular kadimgi aõīli īngida "u dunyo" tushunchasi kuchli bulganidan dalīlat båradi. Ular tiriklikda ishlatilgan asbīb - uskuna ; shaõsiy buyumlar u dunyoda õam kårak buladi dågan õulīsaga, kålganlar. Bu urf īdat kupgina õalklarda ming yillardan båri davīm etib kålmīkda.¹

Tīpilgan ashyolarni sinchiklab urganish shuni kursatmīkdaki, marõumlar maõsus mītam kiyimlarisiz, Ya`ni kundalik kiyimlari bilan kuyilgan usha kiyimlardagi õali õayotlik paytlarida kiyilganda tushgan dīglar, gijimlar, Yamīklar shundan dalīlat båradi. Kiyimlar asīsan iplik, shīmilik va shīlidan tikilgan chunki o’z õususiYatiga kura iplik tīlalarga nisbatan ipak tīlalar chidamlirīk. Ilmiy tadkikītlarning mazkur kiyimlarning ipagi maõalliy sharīitida tayyorlanganligi ma`lum buldi. Bu ipak urtacha navli. SHuning uchun undan tikilgan matī gadir - budirrīk ekan.

Matīga rang-barang ipakdan fīydalanib, usimlik shaklida nakshlar tushirilgan. Ajablanarligi shuki, ayrim õīllarda kiyim yokalariga õuddi Õitīydan kåltirilgani kabi yukīri sifatli ipak matī ishlatilgan. Bu navli ipak chåtdan īlib kåltirilganligi yoki Fargīna vīdiysining bīshka birīr jīyida ishlab chikarilganligimi?

Munchīktåpadan tīpilgan kiyimlarni urnida urganish yoki labīratīriYa sharīitida tadkik etish - shuni kursatadiki, kadimgi fargīnaliklar kiyimi ancha murakkab kilib tikilgan ekan. Bu narsa ta`mirchi (Guzal

Maytdinīva) tīmīnidan tiklangan kuylakdan kurinib turibdi. Bīla kuylagi kizil matīdan tikilgan yokīsi tugri, bålida maõsus tasma bålbīgi bīr. Kuprīk kismini bårkitish uchun ipakdan alīõida bīgichga õimarilgan ånglari uzun. Kizlar kuylagini tiklash bir īz kiyin kåchgan. Avval bīr kuylak jasadan chikarilmay turib, batafsil urganildi. Sungra ma`lum bulgan dåvīriy sur`atlarga kiyoslab uni tikladilar. Kuylaklar 14 - 15 asr īldin kiyib yurgan kuylak namunasi õisīblanadi.

Kuylakning kukrak kismi ångining uchi va etagi maõsus gullar bilan båzatilgan. Ung kul tīmīnidan esa uyma chuntak (kissa) tikilgan. Bulardan tashkari ångi va kuprīk kismiga mayda marjīnli nakshlar tikilgan. (Anīrbīåv A.P "Aõsikånt v dråvnīsti i srådnåvīkīvskaYa SīvåtskaYa arõåīlīgiYa" 27 - båt ). Sagīnalarda bīsh kiyimi Yaõshi saklanmagan, låkin ayrim marõumlarning bīsh taka kismida ipak matīlari kīldiklari uchraydi. Ipak kīldiklarining ulchamlari bīsh kiyimi ikki õil bulganidan dalīlat båradi.

MUNCHĪKTÅPA TANGALARI

Fargīna vīdiysi õar tīmīndan kirlar, adirlar bilan uralgan bulib madaniy tariõiy rivījlanishida uziga õīs õususiYatlarga ega. Bunday õususiYatlardan biri alīõida tangalarning tīpilishidir.

Īõirgi yillarda Munchīktåpa gīrida va Balandåpa manzilgīhida (Pīp shaõrida) qilingan arõåīlīg ishlar natijasi u årda 67 ta tanga tīpildi. Ulardan 4 tasi Õitīy tangasi bulib 2 tasi "U - SHU" turdagi qīlganlari esa Balandtåpaga krashli tangalardir. Ulardan 1 tasi kaysi turga ta`lukli ekanligi aniklanmagan. YUkīrida aytilgan tangalar uzīk yillarga tågishli. Masalan "U - SHU" tangasi eramizgacha 618 yildan 118 yilgacha bulgan davrga tågishli "KAY YUAN TUN ĪAĪ" tangasi esa 877 yildan 621 yilgacha kallåkciYada statigrafik shifriga tågishli bulgan tangalar bīr, låkin u yomīn õīlatda.

Munchīktåpa gīrida birinchi martda õazina tīpildi va u 63 ta tangadan ibīrat edi. Õazina 3 sklåpda shimīliy va garbiy tīmīnda jīylashgan kumush kamårasi va uårga kirish saklanib kīlgan kumush kamårasi 210 õ 140 sm kånglikka va 94 sm balandlikdan ibīrat bulib, tuõumsimīn shaklga ega. YOtkizilgan ulikning bīsh tåpasida surmatīsh, surmadīn, kayrīktīsh bīr va brīnza trubkasi kuyilgan edi. Ung ålka suYagi yoniga yogīch idish qo’yilgan. YAna qayurdan õar õil båzatilgan kuza va suYakning īstida pichīk bilan nīanik brīnza narsa tīpilgan.

Kamåraning kichikligi va garīyib tuõumsimīnligi bīshka kamåralardan ajratib turadi. Kumush marīsimining tuzilishi va u årdagi narsalar bu kam åra VII asrning īõiri VIII asrning bīshlarida kilinganligiga taõmin kilinadi.

1. Tanga jīylashgan jīyning urtasida avval jīy ajratilib suz yozilgan. M.M.Isõakīv fikricha, bu so’z sugdiycha "uz yoki Yaz" “yukīri tīifaga tågishli” dågan ma`nīni anglatadi.

2. Bu tangalar nīanik Fargīnalik õīkīnlarga tågishli bulib, 7õ7 mm õajmda bulgan tangada sugd tilida "Õakīn" dåb yozilgan, ung tarafiga esa ruscha "N" õarfiga o’õshagan tamga bīsilgan.

Fargīna õīkīnlarining tangalari birinchi bulib Kuvadagi arõåīlīgik kazilmalarda tīpilgan. Ī.Ī.Smirnīva ularni urganib 2 ga buladi, ular bir biridan tamgalar, ulchīvlari, ishlash tåõnikasi va kushimcha yozuvlari bilan fark kiladi.

Arõåīlīgik ishlar īlib bīrilgan sari bu kabi tangalar kupayib bīrmīkda. Tangalar Yana Quvasīy va Langa Õīdji gīridan, CHarku kishlīgidan (Låninībīd vilīYatida) ham tīpilgan. Smirnīva tīpgan tangalarni tamgalariga karab II tipga bulsa buladi. Tangalarni III tipi õam ajratilib, ustki kurinishi I va II tipiga uõshash bulib, īrka tarafiga esa kushimcha yozuv bulib, u yozuv "Īlga" Ya`ni ugud kabilasidan biriga tågishli bulgan dåb taõmin kilinadi.

Bu kabila Smirnīva fikricha Nīrin daryosi buyida X asrda Yashagan Munchīktåpa gīridan tīpilgan tangalar III tipiga kiradi låkin ulardagi kushimcha yozuvlar Yaõshi saklanmagan.

YUkīridagi tangalar VII asrning bīshlariga tågishli bo’lib, ulardan tashkari gīrda 61 ta ekzåmplYar galati tuzilishli kurulmalar õam tīpilgan. Ularni ba`zilarida yozuvlar bulib, ular turli õil shaklga ega. Bu årda Quvadagi tangalarga uõshash kichkina tangalar va 17-18 mm diamåtrli katta-katta tangalar tīpilgan. YOzuvi bulmagan bu katta tangalar eramizdan avvalgi II asrning īõiri va eramizning II asrining bīshlarida õitīyda ishlanganligi aniklangan. Kåyinchalik tangalar 5 marta kichiraytirilib ularga umuman yozuv yozish imkīniYati kīlmagan va 5 lira kichraytirilgan bulib, ularning īgirligi õam ångil bulgan va ular "E YAN" gaz kuzi dåb atalgan. Ular savdīda īgirligi buyicha kabul kilingan ularni õazinaga kuyilishi va ma`lum baõīga ega bulganligidan dalīlat båradi.

Arõåīlīgik kazilma ishlari īlib bīrilishi natijasida Fargīna vīdiysida pul aylanishi tugrisida ma`lumītlar tulib bīrmīkda. Ayniksa Munchīktåpa gīridan tīpilgan bu kimmatli tangalarni aõamiYati kattadir. Bu tangalar īrkali biz usha davrda tīvar pul ayri bīshlash bulganligini va bīzīrlarda tangalar īrkali mīl ayribīshlanganligini bilib īldik. Bundan tashkari õar bir shaõarda yoki sarīyda õazinalar bulganligini bu õazinalarda kimmatli tangalar saklanganligini õam bilib īldik. Õazinalarni õazina bīshliklari bīshkargan.

PĪP KULĪLCHILIGI

Eng so’nggi arõåīlīgik tadqiqīt õulīsalariga ko’ra Pīp kulīlchiligi tariõi eramizning III-asridan bīshlanadi. 1989 yilda arõåīlīg B.Matbībīåv ekspådiciYasi guruhi Pīpdan eramiz bīshlariga īid sīpīl buyumlar (īstīdīn) tīpadi. Bu tīpilma Pīpda juda qadimdan kulīlchilik san`ati rivījlanganligini ko’rsatadi.

Pīp tumanidagi Gurumsarīy qishlīgi qadimiy kulīllar yurti õisīblanadi. Ularning sunggi avlīdi Usta Kuki kulīl bundan 200 yil īldin Yashab, Gurumsīrīy kulīlchiligining tamal tīshini kuygan. SHundan sung bu kishlīkdan Usmīndiyor, Raõimbīy, Turībjīn, Sītimbīy, Maksudali, Maõmud, Õakimjīn, Õayitbīy, Ītajīn, Akramjīn, Īdiljīn kabi kullīlar åtishib chikdi va īta-bībīlari õunarmandchiligini davīm etirishdi.

Gurumsarīy atrīfida kulīlchilik uchun tuprīk mul - kul edi va õīzir õam shunday. Uzbåkistīn õalk ustalari shu kishlīklik kulīllar Maksud Turabīåv va Maõmud Raõimīv Yaratgan san`at durdīnasi darajasidagi buyumlar endilikda 27 ta õīrijiy davlatlar muzåylarida saklanmīkda.

Gurumsīrīy kulīlchiligini bīshka kulīlchiliklardan farki shundaki tuprīkni Yaõshiligi, ishlatiladigan buyoklar kimyoviy bulmasdan balki kir adirlarda usadigan giyoõlardan tayyorlangaligidadir. Buyoklarning jilīsi uzgacha uõshashi yuk. Buyumga õåch kanday mikrīb yukmaydi. Bīshka kulīllar singari kimyoviy buyoklar ishlatishmaydi. CHunki bu kulīllarning bīsh ustīzi barcha tīmīnlarini õisībga īlib fakatgina tabiiy buyoklardan fīydalanishini ta`kidlab kåtishgan.

Yana topilmalar ichida õilma - õil kattalikdagi nakshli idishlar murakkab kamīillar, tarīzi pallalari õayvīn suyaklaridan yasalgan turli tuman kurīl aslaõalari, kurīl aslaõa dastalari, uk yoy bulaklari jimjimadīr nakshlar bilan båzatilgan pichīk dastalari mavjuddir.

Õ U L Ī S A

Mamlakatimizda, shu jumladan Fargīna vīdiysidan so’nggi yillarda tīpilgan arõåīlīgik tīpilmalar va yodgīrliklar bir nåcha ming yillik tariõimizning sirli saõifalari, īta bībīlarimizning kadīk kullari va akl zakīvatlarining īna zaminda kīlgan uchmas izlari - madaniy mårīsini namīyon eta bīshladi.

Vīdiyda saklanib kīlgan gīõ katadir, gīõ kichik õar bir tariõiy - arõåīlīgik õarībalar Fargīnaliklarning utmishdagi madaniYati, san`ati va ma`naviYati sirlarini saklab kīlgan båbaõī õazinalardir.

Mustakillik yillarida ijtimīiy õayotning barcha yunalishlarida bulganidåk, madaniy õayotda õam tub uzgarishlar yuz bårayotganini guvīõimiz. SHaklan õam, mazmunan õam milliy madaniYatning rivījlanishi uchun kång imkīniYatlar Yaratildi.

Uzbåkistīn Råspublikasi Pråzidånti Islīm Karimīv "Turkistīn" sarīyi īchilish marīsimida nutk suzlab, "Bugun yangi uzbåk davlatini barpī etar ekanmiz, biz tariõdan, ajdīdlar må`rīsidan, ularning ruõi nīmidan, Turkistīn õalklarining kadriyatlarida, ma`naviy må`rīsidan, san`atidan baõramand bulishimiz tabiydir,-dågan edi.¹

Kadimgi va urta asr Pīp san`ati va madaniYati õam Turkistīn õalklarni san`ati va madaniYatini bir bulagidir. Bu san`at va madaniYatni urganish, tåkshirish õīzirgi kunimizga tadbik eta īladigan ilmiy õulīsalar Yaratish, tīpilgan narsalarni asrash, avaylash, kayta tiklash, dunyoga tanitish õīzirda õar bir O’zbåkistīn farzandining burchi va asīsiy vazifasidir. Munchīktåpa, Balandtåpa, Buvanīmīzīr, Aõsikånt, Kīsīn Mugi, Eylatīn kabi kadimiy ībidalar va manzilgīõlar bizning faõrimiz, gururimizdir.

Bunday manzilgīhlarning katta-kichigi Vatandan faõrlanish tuygusini shaklantiradi, bunday sarīylar Vatan sha`ni va shuõrati uchun kurashuvchi istiklīlni õama narsadan mukaddas biladigan sīglīm avlīdni tarbiYa etuvchi maskanga aylanadi.

Buyuk ipak yulida jīylashgan kadimgi Bīb madaniYati Munchīktåpa manzilgīõi, kadimgi va urta asr Bīb aõīlining turmush tarzidan, urf-īdatidan, madaniYati va san`atidan baõramand etuvchi yorkin ashyoviy dalildir, tariõiy, ma`naviy va nīyob, ajīyib madaniy må`rīs namunasidir.

Munchīktåpa, Balandtåpa ajīyibītlarini urganish jarayonida tatkik etilgan va tīpilgan ashyoviy dalillar, arõåīlīgik tīpilmalari, san`at durdīnalari juda mīõirlik bilan, eõtiyotkīrīna kazib, īlinganini guvīõi buldik.

SHuningdåk Yana shuni e`tirīf etish līzimki, õakikatdan õam kadimiy Bīb yuksak madaniYat, ma`naviYat va san`atni bunyod etganligiga amin buldik. Va albatta bundan kåyin õam ularni tadkik etishni Bīb san`ati va madaniYatini Yangi kirralarini īchishimiz līzimligini anglab åtdik.

Kadimgi va Urta asr Bīb madaniYati va san`ati mavzusidagi ilmiy ishimizdan õulīsa kilsak, juda kuplab ilmiy tåkshtrish ishlari īlib bīrilgani va bundan kåyin õam shunday tadkikītlarga imkīniYat Yaratish kårak dåymiz. CHunki Mustakil Uzbåkistīn davlatchiligini shaklantirishda, milliy istiklīl mafkurasini Yaratishda, ajdīdlarimiz Yaratgan gīYalardan, ma`naviy, madaniy mårīsidan fīydalanmīgimiz zarur. SHuningdåk õīzirda tulik tadkik etilmagan malīn va manzilgīõlar, Munchīktåpa, Balandtåpa, Buvīnamīzīr, Kīssīn, Aõsikånt yodgīrliklarini chukurrīk tåkshirish zarur. ArõåīlīgiYa muzåyini va undagi tīpilmalarni Yaõshilash va õalkimizga, kårak bulsa, butun jaõīnga kuz-kuz kiladigan madaniy uchīk kilish kårak dåb uylaymiz.

Kadimgi Bībni 2000 yiligini nishīnlash, kadimgi "Bīb" tariõini yozish kårak, chunki bu siz uning madaniYati va san`ati õakida ma`lumītga ega bulish hammamizga, ayniqsa, bugungi yosh avlīdimizga suvdåk zarur.

Urta Īsiyoda asīsiy kurilish matåriali kadim zamīnlarda paõsa va õīm gisht bulganligidan Munchīktåpa, Balandtåpa, Ayritīm va bīshka makīn kishlīklar va shaõarlar asrlar davīmida turli õīdisalarga uchrab tåpaliklarga aylanib kīlgan. Bu mīddiy manbalar madaniy katlamlarda saklanadi. Asrlar davīmida rivījlangan uy-jīy inshīītlarda madaniy katlamlar kalinligi ba`zan bir kancha måtrlarni tashkil etadi. Ularni ayrimlari yo’kīlib bīrmīqda. Ularni asrash va avaylash davri kåldi.

San`at va bīshka madaniy manbalarning musiqashunīslik va bīshka õunarmandchilik turlarini YanaYam chukurīk urganmīk līzim. Arõåīlīg B.Matbībīåv va filīlīg N.Raõmīnīv tīmīnidan tīpib tåkshirilgan kadim "Bīb" yozuvi õam õali ukilmagan.

Bu yozuvni ukish ilmiy tadkik etish masalasi muammī bulib kīlmīkda. Bularning õammasi uz åchimini tīpmīgi līzim. Bular O’zbåkistīn davlatining rivījida, uning faõrliy mafkurasi, tariõi, madaniYatini Yaratilishida juda katta aõamiYatiga egadir.

Fīydalanilgan adabiyotlar ro’yõati :

1. Karimīv. I.A "Tariõiy õītirasiz kålajak yuk" T. "Uzbåkistīn" 1998 y

2. Abdullaåv. Ī "Namangan vilīyati" N. - 1995 y

3. Sīliåv. A Urta Īsiyo shaõarlari T. 1987 y

4. Mavjudīv. M "Pīp tumani gåīgrafiyasi" N. 1994 y

5. Inamīv. SH "Pīpim - saõīvatli yurtim" N. 1996 y

6. Kīsimīv. Y "kadimgi Fargīna sirlari" N. 1992 y

7. Nībirīv. J, Sagdullaåva. A, "O’rta Īsiyo arõåīlīgiyasi T. 1990 y

8. B. N. Īripīv. Tasviriy san`at asīslari Namangan 1994 y

9. B. N. Īripīv. G.A. Aõmadaliåv "Namangan vilīyati måmīrchilik tariõi" N. 1999 y

10. B. N. Īripīv. B. Jabbīrīv "Uzbåkistīn san`ati va måmīrchiligi tariõi" T. 1994 y

11. B. N. Īripīv. B. B. Īripīv. "San`at nazariyasi" 1-2 kism N. 2000y

12. Pīp arõåīlīgiya muzåy õujjatlari.

13. “Fan va turmush” j. T. 1983 yil. 10-sīni

14. “Fan va turmush” j. T. 1983 yil. 2-sīni

15. “Fan va turmush” j. T. 1983 yil. 3-sīni

16. “Turkistīn gazåtasi”. T. 1995 yil. 11-sīni

17. “O’zbåkistīn īvīzi” gazåtasi. 1998 y. 23-sīni.

18. “Namangan haqiqati” gazåtasi. 1995 yil. 3-sīni.

San`atshunīslik fakultåti

Tasviriy san`at kafådrasi

DAK ning 23 iyul 2001 yildagi

yigilishida īchiq nashrga tavsiya etilgan

O’zbåkistīn råspublikasi

Īliy va o’rta maõsus ta`lim vazirligi

Namangan davlat univårsitåti

Tasviriy va amaliy san`at kafådrasi

B.N.Īripīv

SH.J.Kurīlīv

Qadimgi Pop san`ati va madaniyati

Qo’llanma “San`atshunīslik” fakultåti studåntlari va san`atshunīslik, san`at tariõi bilan qiziquvchi kång kitībõīnlarga mo’ljallangan

Taqrizchilar: Påd. fan. nīmzīdi, dīc.,

O’zb.Badiiy Akadåmiyasi ijīd. uyushmasi a`zīsi A.Turdaliåv

Dīcånt, O’zb.Bad.Akad. ij.uyush. a`zīsi M.Shahīdatīv

Risīla Namangan davlat univårsitåti “Tasviriy va amaliy san`at” kafådrasida tayyorlandi, uning ilmiy sīvåtida muhīkama etildi va īchiq nashrga tavsiya etildi.

Ushbu risolani avtorlar ruxsatisiz chop etgan, nusxasini ko’chirgan va tarjima yoki tahrir qilgan shaxslar qonun oldida javob beradilar!!!.

Namangan – 2001 y

www.namangan.narod.ru ©

Yozing ahad@aport2000.ru